لعاب: انواع، روش‌های ساخت و اعمال روی سفال
لعاب (Glaze) لایه‌ای شیشه‌ای است که روی سطح سفال یا سرامیک اعمال می‌شود تا ظاهری زیبا، صاف و مقاوم ایجاد کند. این پوشش نه‌تنها زیبایی را افزایش می‌دهد، بلکه آن را ضد آب و مقاوم در برابر خراش‌ها می‌کند. در این مقاله، **انواع لعاب**، مواد تشکیل‌دهنده آن و **روش‌های اعمال لعاب روی سفال** را به‌طور کامل بررسی می‌کنیم.
## لعاب چیست؟
مخلوطی از مواد معدنی و شیمیایی است که پس از پخت در کوره، به‌صورت لایه‌ای شیشه‌ای روی بدنه سفال یا سرامیک تثبیت می‌شود. این مواد در دمای بالا ذوب شده و سطحی صاف و براق ایجاد می‌کنند.
ترکیبات اصلی لعاب:
– **سیلیس (SiO₂)**: پایه اصلی که ساختار شیشه‌ای ایجاد می‌کند.
– **فلکس (Flux)**: مواد کاهنده دمای ذوب مانند اکسید سرب، بوراکس یا کربنات سدیم.
– **تثبیت‌کننده (Stabilizer)**: مانند اکسید آلومینیوم که از crystallization بیش از حد جلوگیری می‌کند.
– **رنگ‌دانه‌ها**: اکسیدهای فلزی مانند مس (سبز)، کبالت (آبی) و آهن (قهوه‌ای).
انواع لعاب بر اساس ترکیب و ظاهر
۱. لعاب سربی (Lead Glaze)
به‌دلیل نقطه ذوب پایین و شفافیت بالا، در سفال‌سازی سنتی کاربرد دارد. اما به‌دلیل سمیت سرب، امروزه در ظروف غذاخوری کمتر استفاده می‌شود.
### ۲. لعاب بدون سرب (Lead-Free Glaze)
جایگزین ایمن لعاب سربی است و از ترکیباتی مانند بورون، کلسیم و روی ساخته می‌شود. برای ظروف غذاخوری مناسب است.
### ۳. لعاب براق (Glossy Glaze)
سطحی شیشه‌ای و درخشان ایجاد می‌کند و معمولاً حاوی مقادیر بالای سیلیس و فلکس است.
### ۴. لعاب مات (Matte Glaze)
فاقد درخشندگی است و سطحی نرم و غیربراق ایجاد می‌کند. این نوع لعاب معمولاً اکسید آلومینیوم بیشتری دارد.
### ۵. لعاب کریستالی (Crystalline Glaze)
لعاب کریستالی (Crystalline Glaze) یکی از پیچیده‌ترین و زیباترین تکنیک‌های لعابکاری است که با تشکیل کریستال‌های طبیعی روی سطح سفال، آثار خیره‌کننده‌ای خلق می‌کند. این تکنیک نیاز به دانش شیمی، صبر و دقت بالا دارد.
## ◼ ویژگی‌های منحصر به فرد لعاب کریستالی:
✔ **ساختار کریستالی** با الگوهای هندسی طبیعی
✔ **درخشش الماس‌گونه** در نور
✔ **رنگ‌های متالیک** و تغییرپذیر با زاویه دید
✔ **هر اثر کاملاً منحصر به فرد** و غیرقابل تکرار
### ۶. لعاب راکو (Raku Glaze)
راکو یکی از جذاب‌ترین و پرتحرک‌ترین تکنیک‌های لعابکاری سفال است که خاستگاه آن به **مراسم چای ژاپن** در قرن ۱۶ برمی‌گردد. این روش ترکیبی از **پخت سریع، کاهش اکسیژن (احیا) و دوددهی** است که نتایج غیرقابل‌پیش‌بینی و منحصربه‌فردی ایجاد می‌کند.
## **ویژگی‌های لعاب راکو**
✅ **رنگ‌های متالیک و کراکل‌دار**: اثرات دود و احیا، رنگ‌های نقره‌ای، طلایی و ترک‌های ظریف (کراکلب) ایجاد می‌کند.
✅ **پخت سریع**: برخلاف لعاب‌های معمولی که ساعت‌ها در کوره می‌مانند، راکو در **دمای ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ درجه سانتی‌گراد** و تنها در **۲۰ تا ۴۰ دقیقه** پخته می‌شود.
✅ **احیا (Reduction)**: پس از بیرون‌آوردن سفال از کوره، آن را در مواد آلی (مانند برگ خشک، خاک اره یا روزنامه) قرار می‌دهند تا دود، اثرات رنگی خاصی روی لعاب بگذارد.
✅ **غیرقابل‌پیش‌بینی بودن**: هر بار نتیجه متفاوتی دارد و این ویژگی، راکو را به یک هنر تجربی تبدیل کرده است.
### ۷. لعاب نمکی (Salt Glaze)
در کوره‌های با دمای بالا، نمک به‌درون کوره پرتاب می‌شود و بخار آن با بدنه سفال واکنش داده، لعابی زبر و بافت‌دار ایجاد می‌کند.
—
روش‌های اعمال لعاب روی سفال
### ۱. روش غوطه‌وری (Dipping)
سفال را کاملاً درون ظرف لعاب فرو می‌برند. این روش یکنواختی خوبی دارد اما نیاز به تجربه دارد تا ضخامت لعاب مناسب باشد.
### ۲. روش ریختن (Pouring)
لعاب را روی سطح سفال می‌ریزند و اضافات آن را تخلیه می‌کنند. برای قطعات بزرگ مناسب است.
### ۳. روش اسپری (Spraying)
با استفاده از اسپری مخصوص، لعاب را به‌صورت لایه‌ای یکنواخت روی سفال می‌پاشند. این روش برای طرح‌های پیچیده مناسب است.
### ۴. روش نقاشی با قلم مو (Brushing)
لعاب را با قلم‌مو روی سطح کار می‌کشند. برای طرح‌های تزیینی و جزئیات دقیق استفاده می‌شود.
### ۵. روش اسفنج‌زنی (Sponging)
با اسفنج، لعاب را روی سطح سفال می‌مالند تا بافتی غیریکنواخت و هنری ایجاد شود.
مراحل لعابکاری سفال
۱. **آماده‌سازی بدنه**: سطح سفال باید عاری از گرد و غبار باشد.
۲. **تهیه لعاب**: لعاب را به‌صورت مایع با غلظت مناسب تهیه کنید.
۳. **اعمال**: با یکی از روش‌های بالا لعاب را اعمال کنید.
۴. **خشک‌کردن**: قبل از پخت، لعاب باید کاملاً خشک شود.
۵. **پخت در کوره**: دمای پخت بسته به نوع لعاب بین ۸۰۰ تا ۱۳۰۰ درجه سانتی‌گراد است.
نکات مهم در لعابکاری
– لعاب و بدنه سفال باید **ضریب انبساط حرارتی** مشابه داشته باشند تا ترک نخورند.
– از تناسب **غلظت لعاب** اطمینان حاصل کنید تا پس از خشک‌شدن ترک نخورد.
– برای تست رنگ و بافت لعاب، **تیله‌های آزمایشی** بسازید.
## نتیجه‌گیری
لعابکاری هنری است که سفال را به اثری ماندگار و زیبا تبدیل می‌کند. با شناخت **انواع لعاب** و **روش‌های اعمال آن**، می‌توانید آثار منحصربه‌فردی خلق کنید. اگر به دنبال لعابکاری حرفه‌ای هستید، انتخاب مواد مناسب و تکنیک صحیح، کلید موفقیت شماست.
**سوالات متداول:**
– **لعاب سمی است؟**
لعاب‌های حاوی سرب برای ظروف غذا مناسب نیستند.
– **لعابکاری در خانه ممکن است؟**
بله، اما نیاز به کوره و تهویه مناسب دارد.
– **چگونه لعاب ترک‌خورده را ترمیم کنیم؟**
می‌توانید لعاب را تراشیده و دوباره اعمال کنید.
سوالات عمومی درباره لعاب
1. تفاوت اصلی بین لعاب و انگوب چیست؟
لعاب یک پوشش شیشه‌ای است که در دمای بالا ذوب می‌شود، در حالی که انگوب یک پوشش رسی رقیق است که بیشتر برای رنگ و بافت استفاده می‌شود و معمولاً زیر لعاب به کار می‌رود.
2. آیا می‌توان لعاب را در خانه بدون کوره استفاده کرد؟
برخی لعاب‌های دمای پایین (مثل لعاب‌های کوره‌ای 750-900 درجه) با کوره‌های کوچک قابل استفاده هستند، اما لعاب‌های حرفه‌ای معمولاً به کوره‌های صنعتی نیاز دارند.
سوالات فنی و تخصصی
3. چرا بعضی لعاب‌ها بعد از پخت ترک می‌خورند؟
این مشکل معمولاً به دلیل:
– عدم تطابق ضریب انبساط لعاب و بدنه
– خشک شدن ناقص قبل از پخت
– ضخامت نامناسب لعاب
– گرم یا سرد شدن سریع کوره ایجاد می‌شود.
4. چگونه می‌توان لعاب ترک خورده را تعمیر کرد؟
می‌توانید:
1. سطح را سنباده بزنید
2. لعاب جدید اعمال کنید
3. دوباره بپزید (برای لعاب‌های اصلاح‌پذیر)
سوالات ایمنی و بهداشتی
5. آیا لعاب‌های سربی برای ظروف غذاخوری خطرناک هستند؟
بله، لعاب‌های حاوی سرب برای ظروفی که با غذا تماس دارند مناسب نیستند و باید از لعاب‌های بدون سرب (Lead-free) استفاده شود. در این مقاله بیشتر با این موضوع آشنا شوید.
6. چگونه می‌توان از سمیت مواد لعاب جلوگیری کرد؟
– همیشه در محیط با تهویه مناسب کار کنید
– از ماسک ضد ذرات ریز استفاده نمایید
– مواد شیمیایی را در ظروف دربسته نگهداری کنید
– پس از کار دست‌ها را کاملاً بشویید
سوالات کاربردی
7. بهترین نوع لعاب برای شروع چیست؟
لعاب‌های آماده:
– مات یا براق پایه آلکالی
– دمای پخت متوسط (1000-1100 درجه)
– بدون ترکیبات سمی
8. چگونه می‌توان رنگ لعاب را تغییر داد؟
با اضافه کردن:
– اکسیدهای فلزی (1-5%)
– رنگدانه‌های سرامیکی
– ترکیب چند لعاب مختلف
سوالات درباره مشکلات رایج
### 9. چرا لعاب بعد از پخت حباب می‌زند؟
دلایل احتمالی:
– گازگیری ناقص بدنه
– پخت با دمای بسیار بالا
– ضخامت زیاد
– مواد فرار در ترکیب
10. چگونه می‌توان از شره کردن لعاب در کوره جلوگیری کرد؟
– اعمال لعاب با ضخامت یکنواخت
– استفاده از پایه‌های ضد شره
– تنظیم دقیق دمای پخت
– قرار دادن ظرف روی پایه‌های نسوز
سوالات پیشرفته
11. تفاوت بین لعاب اکسیدی و احیایی چیست؟
لعاب اکسیدی در محیط غنی از اکسیژن پخته می‌شود، در حالی که احیایی در محیط کم‌اکسیژن که باعث تغییرات شیمیایی در رنگ و بافت می‌شود.
12. چگونه می‌توان اثرات خاصی مانند ترک‌خوردگی (کراکله) ایجاد کرد؟
با استفاده از:
– لعاب‌های مخصوص کراکله
– اختلاف انبساط کنترل شده بین لعاب و بدنه
– روش‌های سرد کردن خاص
آیا سوال دیگری درباره لعابکاری دارید؟ می‌توانید سوالات خود را در بخش نظرات مطرح کنید تا کارشناسان ما پاسخ دهند.
